شب ادراری در کودکان که در زبان پزشکی به آن “انورزیس” (Enuresis) گفته میشود، به تخلیه غیرارادی ادرار در خواب پس از سنی اطلاق میشود که انتظار می‌رود کودک بتواند مثانه‌اش را کنترل کند. این مشکل به‌ویژه در کودکان بالای ۵ سال دیده میشود که به طور مداوم یا گه‌گاه، شب‌ها رختخواب خود را خیس می‌کنند.
از نظر علمی، شب ادراری به دو نوع اصلی تقسیم میشود:
- اولیه (Primary): کودک از ابتدا تا کنون نتوانسته بدون خیس کردن شب را بگذراند.
- ثانویه (Secondary): کودک برای مدتی مثلاً ۶ ماه یا بیشتر، شب‌ها خشک بوده اما دوباره شب ادراری شروع شده است.
شب ادراری در کودکان برخلاف تصور عمومی، بیشتر از آنچه تصور میشود شایع است. تحقیقات نشان می‌دهد حدود ۱۵ تا ۲۰ درصد از کودکان پنج ساله دچار این مشکل هستند. البته این میزان با افزایش سن کاهش می‌یابد.
تفاوت شب ادراری با مشکلات ادراری دیگر
بسیاری از والدین ممکن است شب ادراری را با سایر اختلالات دستگاه ادراری اشتباه بگیرند. تفاوت‌های اصلی شب ادراری با سایر مشکلات عبارت‌اند از:
بی‌اختیاری روزانه: برخی کودکان در طول روز نیز کنترل ادرار ندارند، که می‌تواند نشان‌دهنده مشکلات ساختاری یا عفونت باشد.
ادرار قطره‌ای یا ناقص: ممکن است نشانه‌ای از اختلال مثانه یا مشکلات عصبی باشد.
تکرر ادرار با سوزش: معمولاً نشانه‌ای از عفونت ادراری است و باید با آزمایش بررسی شود.
نکته مهم این است که شب ادراری در صورتی که تنها در شب اتفاق بیفتد و همراه با نشانه‌های دیگر نباشد، اغلب بخشی طبیعی از رشد کودک محسوب میشود و به مرور زمان بهبود می‌یابد.
انواع شب ادراری در کودکان
شب ادراری اولیه
شب ادراری اولیه، نوعی از شب ادراری است که کودک از دوران نوزادی یا نوپایی هرگز به‌طور کامل توانایی کنترل مثانه در شب را پیدا نکرده است. این نوع شب ادراری معمولاً ارثی بوده و بیشتر در کودکانی دیده میشود که یکی از والدین یا هر دو، سابقه شب ادراری در دوران کودکی داشته‌اند.
ویژگی‌های شب ادراری اولیه:
- کودک از ابتدا خشک نبوده است.
- دفعات شب ادراری منظم یا نامنظم است.
- معمولاً نشانه‌ای از بیماری زمینه‌ای ندارد.
- اغلب با رشد و گذر زمان خودبه‌خود کاهش می‌یابد.
شب ادراری اولیه معمولاً با تأخیر در رشد عملکرد مغز و مثانه، کمبود هورمون ADH (هورمونی که باعث کاهش تولید ادرار شبانه میشود)، یا خواب عمیق و عدم بیدار شدن هنگام پر شدن مثانه مرتبط است.
شب ادراری ثانویه
شب ادراری ثانویه به حالتی اطلاق میشود که کودک پس از یک دوره طولانی حداقل ۶ ماهه که شب‌ها خشک بوده، مجدداً دچار خیس کردن شبانه شود. این نوع از شب ادراری، برخلاف نوع اولیه، معمولاً به دلیل بروز یک تغییر یا مشکل جدید در زندگی کودک ایجاد میشود.
دلایل رایج شب ادراری ثانویه:
- تجربه تنش یا اضطراب مانند طلاق و جدایی والدین، تغییر محل زندگی یا تولد خواهر/برادر جدید
- شروع مدرسه یا تعویض معلم
- تجربه بیماری‌های جسمی مانند عفونت ادراری، یبوست یا دیابت
- مسائل روانشناختی مثل افسردگی یا اختلال اضطراب
شب ادراری ثانویه نیاز به بررسی دقیق‌تری دارد، چون ممکن است نشانه‌ای از یک مشکل جسمی یا روانی باشد که باید به آن رسیدگی شود.
دلایل بروز شب ادراری
دلایل فیزیولوژیکی
بسیاری از کودکان دچار شب ادراری، در واقع مشکلی در عملکرد بدنشان دارند که باعث میشود کنترل ادرار در خواب دشوار شود. برخی از دلایل فیزیولوژیکی رایج عبارت‌اند از:
- تأخیر در تکامل مثانه: برخی کودکان مثانه کوچکتری دارند یا مغز آنها هنوز ارتباط مناسبی برای کنترل ادرار در خواب ایجاد نکرده است.
- خواب عمیق: کودک به‌قدری در خواب عمیق فرو می‌رود که علائم پر شدن مثانه را احساس نمی‌کند.
- کمبود هورمون ADH: این هورمون باعث کاهش تولید ادرار در شب میشود. برخی کودکان در تولید این هورمون دچار تأخیر هستند.
- یبوست مزمن: یبوست باعث فشار بر مثانه میشود و می‌تواند یکی از عوامل مهم در شب ادراری باشد.
عوامل روانی و عاطفی
در برخی موارد، شب ادراری می‌تواند ناشی از عوامل روانی یا فشارهای عاطفی باشد. کودکی که دچار اضطراب، ترس یا استرس شدید است، ممکن است کنترل مثانه‌اش را از دست بدهد. این عوامل ممکن است شامل:
- دعوای مکرر والدین
- مهاجرت یا تغییر مدرسه
- آزار روحی یا جسمی
- مرگ یا بیماری یکی از اعضای خانواده
کودک ممکن است با شب ادراری ناخودآگاه به شرایط دشوار واکنش نشان دهد، بدون آنکه خود یا والدین متوجه این ارتباط شوند.
وراثت و سابقه خانوادگی
ژنتیک نقش مهمی در شب ادراری دارد. اگر یکی از والدین در کودکی دچار این مشکل بوده، احتمال ابتلای فرزند به آن تا ۴۰٪ افزایش می‌یابد. اگر هر دو والد شب ادراری داشته‌اند، این احتمال به ۷۰٪ می‌رسد.
بررسی‌ها نشان داده‌اند که برخی ژن‌ها مستقیماً در کنترل مثانه و تولید هورمون ADH نقش دارند. بنابراین، در بسیاری از موارد، شب ادراری چیزی است که از والدین به ارث رسیده و کودک مقصر نیست.
شب ادراری در کودکان تا چه زمانی طبیعی است؟
سن نرمال برای کنترل ادرار در خواب
اکثر کودکان در سن ۳ تا ۴ سالگی می‌توانند در طول روز کنترل ادرار را به دست آورند. اما کنترل شبانه معمولاً دیرتر اتفاق می‌افتد. تا سن ۵ سالگی، خیس کردن رختخواب هنوز در بسیاری از کودکان طبیعی تلقی میشود.
آمار جهانی نشان می‌دهد:
- حدود ۱۵٪ از کودکان پنج‌ساله هنوز شب‌ها خیس می‌کنند.
- در سن ۶ سالگی این میزان به حدود ۱۰٪ کاهش می‌یابد.
- در ۱۰ سالگی فقط حدود ۵٪ از کودکان دچار شب ادراری هستند.
- در نوجوانی، این آمار به زیر ۲٪ می‌رسد.
در نتیجه، شب ادراری تا حدود ۵ یا ۶ سالگی به عنوان بخشی از روند رشد در نظر گرفته میشود و نیاز به درمان فوری ندارد، مگر اینکه علائم هشداردهنده‌ای وجود داشته باشد.
زمان مراجعه به پزشک
اگر کودک شما:
- پس از ۶ سالگی هنوز مکرراً شب‌ها رختخواب را خیس می‌کند
- قبلاً کنترل داشته و دوباره دچار شب ادراری شده
- همراه با شب ادراری دچار سوزش، تکرر ادرار یا تب شده
- به خاطر شب ادراری احساس شرم، اضطراب یا انزوا می‌کند
بهتر است با یک پزشک کودکان یا اورولوژیست مشورت کنید. تشخیص زودهنگام و درمان مناسب می‌تواند از تبدیل این مشکل به یک بحران روانی جلوگیری کند.
تأثیر شب ادراری بر روان کودک
احساس شرم و کاهش اعتمادبه‌نفس
شب ادراری تنها یک مشکل جسمی نیست؛ در بسیاری از موارد، تأثیرات روانی آن بسیار بیشتر و عمیق‌تر از خود خیس کردن است. کودکانی که شب‌ها رختخوابشان را خیس می‌کنند، اغلب دچار حس شرمندگی، خجالت، و احساس نقص می‌شوند. آنها ممکن است:
- از رفتن به مسافرت یا اردوهای شبانه با دوستان خودداری کنند.
- از پذیرش مهمان یا ماندن در خانه دیگران امتناع کنند.
- احساس کنند که «بچه» یا «غیرعادی» هستند.
- از تمسخر یا سرزنش والدین یا خواهر و برادرها رنج ببرند.
اگر این احساسات تکرار و تقویت شوند، به‌تدریج باعث کاهش شدید اعتمادبه‌نفس، اضطراب، انزواطلبی و حتی افسردگی در کودک می‌شوند. در مواردی، شب ادراری می‌تواند بر موفقیت تحصیلی، تعاملات اجتماعی و آینده کودک تأثیر بگذارد.
درمان شب ادراری کودک
در زمینه درمان شب ادرای کودک لازم است تا ابتدا به مشکلات پزشکی و علل جسمی توجه شود.
لذا لازم است تا کودک را نزد یک متخصص کودک برده و از وجود یا عدم وجود علل جسمی مطمئن شوید. در صورتی که علل جسمی و پزشکی وجود داشته باشد، به احتمال زیاد درمان آن علت سبب رفع شب ادرای کودک خواهد شد.
اگر شب ادراری کودک علل جسمی و پزشکی نداشت، توصیه های زیر جهت رفع شب ادرای کودک می تواند مفید واقع شود:
۱. اگر کودک شما جزء کودکان دشوار است، لازم است حرف‌های منفی او را درباره شب ادراری نادیده بگیرید. برای مثال وقتی جملاتی همچون” تقصیر شماست که تشکم را خیس می کنم” بر زبان می آورد، سعی نکنید او را متقاعد سازید، به او پاسخ ندهید و حتی نگاهش هم نکنید.
۲. شبهایی که کودک شب ادراری ندارد را ثبت کنید و او را برای خیس نکردن تشک اش تشویق کنید. به کودک برای شب هایی که شب ادراری ندارد یا از تعداد خیس کردن تشک اش کاسته می شود امتیاز بدهید.
۳. تا حد امکان مثبت باشید. به کودک به آرامی نشان دهید چطور روتختی اش را عوض کند و ملافه ها و شلوارش را بشوید. اگر مقاومت یا امتناع می‌کند وادارش کنید آنها را انجام دهد. به یاد داشته باشید که نباید کنترل تان را از دست بدهید و کودک را به هیچ وجه مسخره یا شرمسار نکنید.
۴. حتی اگر کودک واکنش منفی نشان می‌دهد به او کمک کنید از جنبه‌های مثبت ادرارنکردن آگاه شود. برای مثال او می‌تواند به اردو برود یا شب را در خانه دوستش بخوابد.
۵. می‌توانید برای کودک توضیح دهید که یکی از دلایلی که او ممکن است تشک را خیس کند این است که مثانه اش نمی تواند به اندازه کافی ادرار را نگه دارد. می توانید تصویر کوچکی از مثانه با ماهیچه های حلقوی بکشید و به او نشان دهید. برای کودک توضیح دهید که آموزش به او کمک می‌کند تا ظرفیت و کنترل مثانه اش را افزایش دهد.
۶. کودک را ترغیب کنید در طول روز مایعات بیشتری بنوشد و با این عمل ظرفیت مثانه اش را افزایش دهد. توجه داشته باشید که اگر کودک به صرع یا مشکلات کلیوی مبتلاست به او اجازه ندهید حجم زیادی مایعات بنوشد.
۷. وقتی کودک در خود فشار ادرار را احساس می کند از او بخواهید سعی کند ادرارش را برای مدت بیشتری نگه دارد. هر بار یک دقیقه او را به نگه داشتن ادرارش تشویق کنید. اگر فشار ادرار سپری شد بگذاری به فعالیت های دیگر مشغول شود.
۸. تشکچه زنگ دار بخرید. این نوع تشک ها در داروخانه ها و فروشگاه ها به فروش می رسند. وقتی آن را به درستی به کار ببرید زمانی که کودک ادرار می‌کند و تشکچه خیس میشود، زنگ می‌زند و به کودک هشدار می‌دهد. می‌توانید مقداری آب روی تشکچه یا لباس زیر کودک بریزید و به او نشان دهید دستگاه چطور کار می‌کند . در این زمینه می توانید بازی ترتیب دهید که در آن کودک باید پیش از این که صدای دستگاه درآید جلوی ادرارش را بگیرد و به این ترتیب امتیاز کسب کند.
۹. اگر کودک مضطرب است و هیجانات و احساسات خود را بروز نمی دهد، لازم است زمینه ای فراهم شود تا کودک بتواند در مورد مشکلاتش صحبت کند و احساساتش را برون ریزی کند. می توانید شیوه های آرامش سازی را به او آموزش دهید. همچنین می توانید با بررسی و توجه دقیق به کودک، عوامل محیطی دخیلی در ترس و اضطراب کودک را شناسایی کنید و به کودک در رفع آنها کمک کنید.
نهایتأ چنانچه مداخلات شما در زمینه شب ادراری کودک مؤثر واقع نشد، می‌توانید با مراجعه به روانشناس کودک، از راهنمایی ها و مداخله های درمانی تخصصی در این زمینه بهره مند گردید.
